Гарадзенская пракладка

Віктар Русак працаваў на «Горадня Азоце» больш за 30 гадоў. Займаў розныя пасады: ад майстра да загадчыка ўпраўлення сацыяльнага развіцця. Паралельна набірала моц і яго кар'ера чыноўніка. З 2016 па 2019 год ён быў дэпутатам Палаты прадстаўнікоў, а на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года ўзначаліў выбарчую камісію на ўчастку ў інтэрнаце «Горадня Азота».

У ліпені 2021 года Віктар Русак атрымаў новую пасаду — стаў дырэктарам створанага напярэдадні прадпрыемства «Грыкам». Належыць яно Гарадзенскаму выканкаму.

Неўзабаве ў пастаўках угнаенняў на Захад менавіта «Грыкам» заменіць «Горадня Азот», які трапіў пад санкцыі. Але толькі на паперы, высветлілі актывісты «Рабочага руху».

Да іх у рукі патрапіў акт загрузкі на адну з фур, якую яны спынілі на літоўскай мяжы. Ён зроблены на бланку «Горадня Азота», і ў ім дакладна прапісана, што менавіта на гэтым прадпрыемстве грузавік забраў карбамід. Пячатка на акце — таксама «Горадня Азота».

Мы таксама знайшлі дамову «Грыкама» з сербскай фірмай Wakler. Паводле яе ўмоў, на працягу года «Грыкам» абавязваецца паставіць у Сербію карбаміду прыкладна на €20 млн.

Пры гэтым, як нам стала вядома ад саміх перавозчыкаў, аўтамабілі сербскіх заказчыкаў загружаюцца ўгнаеннямі на тэрыторыі «Горадня Азота», а кіроўцы падпісваюцца на яго фірмовых бланках. Адзначым, што Сербія далучылася да санкцый ЕЗ супраць «Горадня Азота».

Менавіта ў Сербію, для фірмы Wakler, везлі карбамід фуры, спыненыя актывістамі «Рабочага руху» на мяжы. З просьбай пракаментаваць тое, што адбылося, мы звярнуліся да дырэктара і саўладальніка гэтай фірмы Жэлька Эрцэга. Ён заявіў, што не ведае аб такой сітуацыі.

Дырэктар «Грыкам» Віктар Русак размаўляць з намі па тэлефоне адмовіўся. Аднак крыніцы «Рабочага руху» паведамілі, што з «Горадня Азота» ён атрымлівае на подпіс дакументы, з дапамогай якіх прадпрыемства спрабуе абыходзіць санкцыі. Іх рыхтуюць спецыялісты завода. Яны ж шукаюць кліентаў, вядуць з імі перамовы, а потым — прапануюць схему абыходу санкцый праз «Грыкам», паведамілі «Рабочаму руху» інсайдэры.

Але гэта толькі адна «пракладка» «Горадня Азота» для паставак у Еўропу. Як мы высветлілі разам з літоўскім расследавальніцкім цэнтрам Siena, галоўныя маршруты шэрага экспарту ўгнаенняў з Беларусі — чыгуначны і марскі.

Перш за ўсё мы праглядзелі сертыфікат якасці, паводле якога «Тэхнаспецтрэйдынг» пастаўляў у Дубай карбамід. Угнаенне адпавядае стандарту ДАСТ 2081-2010.

Дакладна такі ж прадукт выпускаюць на «Горадня Азоце». Дакладней, толькі там, калі гаворка ідзе пра Беларусь. У гэтым нас запэўнілі дзве незалежныя адна ад адной крыніцы: былы супрацоўнік «Горадня Азота» Юры Рававы, які ўзначальваў страйкам прадпрыемства, і літоўскі эксперт па ўгнаеннях Армінас Кільдзішыс.

Аднак «Тэхнаспецтрэйдынг» пазіцыянуе сябе не толькі як пастаўшчыка, але і як вытворцу карабаміду. Праекты такой велічыні ў Беларусі анансуюцца за гады да старту прац. Аднак у прэсе падобнай інфармацыі не было. Затое былі паведамленні аб тым, што ўлады Беларусі ў разгар санкцый збіраюцца павялічыць на «Горадня Азоце» аб'ёмы вытворчасці  аміяку, з якога пасля будзе выраблены карбамід. Праект па мадэрнізацыі ацэньваўся ў $270 млн.

За каментарамі мы адправіліся па адрасе «Тэхнаспецтрэйдынга». Дапускалі, што можам убачыць там развітую вытворчасць, улічваючы наяўнасць у кампаніі міжнародных кантрактаў. Але высветлілася, што зарэгістраваная яна ў прыватным менскім сектары ў Дражні, а яе офіс — гэта звычайны катэдж.

Так, карбамід, нібы выраблены «Тэхнаспецтрэйдынгам», загружаўся ў вагоны на чыгуначнай станцыі «Аўльс», размешчанай побач з «Горадня Азотам».

Перасячэнні знайшліся і ў штатах супрацоўнікаў двух прадпрыемстваў. З дапамогаю «Кіберпартызанаў» мы даведаліся, што спецыяліст па лагістыцы «Тэхнаспецтрэйдынга» Сяргей Пілец і інжынер гэтай фірмы Пётр Пасікаў — былыя работнікі «Горадня Азота».

Гэтыя факты пацвярджаюць, што «Тэхнаспецтрэйдынг» — яшчэ адна «пракладка» «Горадня Азота». Не выключана, што яе выкарыстоўваюць для паставак у Еўропу ў абыход санкцый, а эмірацкія пакупнікі — гэта толькі прыкрыццё.

«Наколькі мне вядома, у Эміратаў і суседніх краін дастаткова газу, каб самім займацца экспартам карбаміду. Думаю, гэта [закупка ў Беларусі] было б крыху нелагічна. Наколькі я ведаю, карбамід экспартуецца і выкарыстоўваецца ў краінах, дзе аміячная салетра і вапнава-аміячная салетра не выкарыстоўваюцца. У асноўным, гэта Францыя і Нямеччына», — сказаў эксперт па ўгнаеннях Армінас Кільдзішыс.

Нашыя калегі з Siena звязаліся з уладальнікам «Тэхнаспецтрэйдынга» Дзмітрыем Гашко, але ён адмовіўся ад каментароў, спаслаўшыся на занятасць.

Фірмы-прывіды

З накладной «Тэхнаспецтрэйдынга» мы даведаліся, што экспедытарам пастаўкі карабамідаў у Дубай была кампанія «Рузэкспедыцыя».

Яна зарэгістраваная ў асаблівай эканамічнай зоне «Брэміна-Орша» і вызваленая ад часткі падаткаў. Раней фірма належала лагістычнаму аператару «Брэміна груп», якім валодаюць Аляксей Алексін, Мікалай Варабей і Аляксандр Зайцаў. Усе яны — пад санкцыямі ЕЗ як «гаманцы» Аляксандра Лукашэнкі. Саму «Рузэкспедыцыю» абмежаванні абышлі: у 2020 годзе яе ўладальнікам стаў Яўген Карахоцін — давераная асоба Зайцава.

Затым у ланцужку пастаўкі карбамідаў нашу ўвагу прыцягнуў імпарцёр грузу ў Літве — фірма Rogera, зарэгістраваная ў Каўнасе.

Наш калега з расследавальніцкага цэнтра Siena Шарунас Чарняўскас адправіўся па адрасе рэгістрацыі гэтай кампаніі, аднак убачыў на гэтым месцы гараж. Уладальнік Rogera не выйшаў з намі на сувязь.

Затое нам добра знаёмыя кіраўнікі фірмы Ferteksos Transportas, якая абслугоўвала груз у пастаўцы «Тэхнаспецтрэйдынга» для Дубая. Гэтая кампанія — частка схемы па выпампоўванні грошай з «Беларуськалія», якую мы раскрылі ў адным з нашых расследаванняў. Галоўны фігурант той гісторыі — тэрмінал БКТ — таксама апынуўся ў ланцужку паставак карбамідаў у ААЭ: менавіта ў гэтым тэрмінале іх перагружалі.

Прадстаўнікі БКТ запэўнілі нас, што любы груз, з якім працуюць у гэтым тэрмінале, правяраюць дзяржаўныя ўстановы Літвы, і кампанія цалкам давярае іх кампетэнцыі. БКТ таксама сцвярджае, што не мае ніякіх адносін з кампаніямі «Горадня Азот», «Тэхнаспецтрэйдынг» і Rogera.

Прыгледзеліся мы і да ўладальніка вагонаў, у якія грузілі карбамід, — беларускай кампаніі «Глобал Фертылайзер Компані», якую заснавала грамадзянка Расеі Дзіяна Ібрагімава.

У тэлефоннай размове яна прызналася, што мае пра сваю фірму вельмі цьмянае ўяўленне, і перанакіравала нас да чалавека, які сапраўды займаецца гэтым бізнесам — нейкай Ірыны Фадзеевай.

Фадзеева — былая супрацоўніца канцэрна «Белнафтахім», у які ўваходзіць «Горадня Азот». З 2001 па 2008 год КДБ выдавала ёй спецыяльны дазвол на выезд. Неабходнасць такога дакумента можа паказваць наяўны ў яе доступ да сакрэтнай інфармацыі, звязанай з нацыянальнай бяспекай. У размове з намі Фадзеева распавяла, што як юрыст дапамагла «Глобал Фертылайзер» з рэгістрацыяй, але не ведае, чым займаецца гэтая фірма.

Разам з калегамі з расследавальніцкага цэнтра Siena мы перадалі гэтыя матэрыялы міністру транспарту і камунікацый Літвы Марусу Скуадзісу. Ён абяцае разабрацца з гэтымі пастаўкамі:

«Мяркуючы па прадстаўленай вамі інфармацыі, гэта падобна на нейкую схему. Таму што адкуль едзе груз і хто яго вытворца — усё вельмі ясна. У бліжэйшы час, наколькі я ведаю, ужо рыхтуюцца дакументы. Я буду звяртацца ў дзяржорганы — і пракуратуру, і ў службу па расследаванні фінансавых злачынстваў, каб яны разабраліся [у сітуацыі]».

Каб спыніць нелегальныя пастаўкі, у «Літоўскай чыгунцы» прапануюць распаўсюдзіць санкцыі не толькі на «Горадня Азот» як на вытворцу ўгнаенняў, але таксама на яго прадукцыю.

Рычагі ціску

«Горадня Азота» трапіў пад санкцыі ЕЗ у снежні 2021 года за звальненні і запалохванні працаўнікоў, якія ўдзельнічалі ў пратэстах пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года. У сваёй заяве еўрапейскія ўлады адзначылі, што «Горадня Азот» «нясе адказнасць за пераслед грамадзянскай супольнасці».